Sân hận là một dạng tâm lý tiêu cực tồn tại tiềm ẩn trong mỗi con người,
nó thường sinh khởi, bộc phát mỗi khi gặp điều kiện nhân duyên thích
hợp.
Đức Phật xem sân
hận là một loại độc tố có khả năng tàn phá tâm hồn và thể xác con người
không chỉ trong đời này mà cả những đời sau. Trong các kinh đức Phật
thường gọi sân cùng với tham, si là Tam độc. Đức Phật còn ví sân như lửa
dữ, như giặc cướp: “Cái hại của sân hận là phá hoại các pháp lành và cả
danh thơm tiếng tốt, khiến cho đời này và đời sau người khác không
thích thấy mặt người sân hận. Phải biết lòng sân hận còn hơn lửa dữ,
thường phải đề phòng không cho nó xâm nhập. Giặc cướp công đức không gì
hơn giận dữ” (kinh Di Giáo). Cũng trong bài kinh trên, đức Phật ví sân
hận như con rắn độc. Ngài dạy các thầy Tỳ kheo, nếu như có rắn vào liêu
phòng thì phải đuổi nó ra, kẻo bị nó làm hại. Cũng vậy, nếu trong tâm có
những con rắn độc tham, con rắn độc sân, con rắn độc si thì phải mau
trừ bỏ, nếu không sẽ bị chúng làm hại.
Lòng
sân hận chẳng những làm cho bản thân con người bị bức bách, khổ não, mà
còn mang lại sự bất an cho tha nhân và xã hội. Đối với bản thân, người
ôm lòng sân hận dễ gây lầm lỗi, tạo những nghiệp bất thiện làm nhân khổ
cho đời này và đời sau. Khi cơn giận nổi lên, người ta không làm chủ
được cảm xúc, không kiểm soát được suy nghĩ, hành động, lời nói, từ đó
dễ tạo ra những nghiệp bất thiện từ thân (hành hạ, đánh đập người khác,
phá hoại tài sản, của cải, bất kính người trên, không thương kẻ dưới…),
khẩu (nói lời cay độc, chửi rủa, mắng nhiếc, xúc phạm người khác…), ý
(nghĩ điều sai quấy, xấu ác làm tổn hại người khác). Lòng sân hận che mờ
tâm trí khiến cho con người không nhận ra bản chất của sự việc, không
có khả năng xử lý các tình huống gặp phải một cách tích cực, đúng đắn có
lợi cho mình và người. Lòng sân hận khiến cho con người không có được
cảm xúc an lạc hạnh phúc, cuộc sống mất đi niềm vui, ý nghĩa.
Theo
Tâm lý học Phật giáo (Duy thức học), sân là một trong 6 căn bản phiền
não: Tham, sân, si, mạn, nghi, ác kiến. Bởi đây là phiền não gốc rễ ăn
sâu trong tâm thức con người nên gọi là căn bản phiền não. Sân thuộc
nhóm “Câu sinh phiền não,” tức loại phiền não xuất hiện cùng lúc với con
người (câu sinh-cùng sinh ra). Có nghĩa là khi sinh ra, trong tâm thức
con người đã có mầm mống loại phiền não này.
Theo
thuyết Alaiya duyên khởi thì sân cũng như các pháp khác đều do nhân
duyên mà sinh khởi. Khi gặp điều kiện, nhân duyên thích hợp thì các bản
hữu chủng tử sân hận (hạt giống sân hận có sẵn do đã tích tập nhiều đời)
trong tâm thức sẽ sinh khởi, càng huân tập nhiều chủng tử sân hận (hạt
giống sân hận) thì các bản hữu chủng tử sân hận càng được nuôi dưỡng,
tiếp sức để có điều kiện sinh khởi và phát triển. Nếu các chủng tử sân
hận thường xuyên được gieo trồng, tưới tẩm, hun đúc, chúng sẽ trở thành
tập khí (thói quen), những tập khí này tạo nên một tính cách, cá tính
con người: Nóng giận, đầy sân hận, cộc cằn, thô lỗ, thích bạo lực, manh
động.
Sân hận có nhiều trạng thái, nhiều
mức độ, nhiều biểu hiện, ví dụ như: Bực tức, giận hờn, nổi nóng, oán
hận, căm thù…có khi biểu hiện qua nét mặt (nhíu mày, nhăn mặt, trợn mắt,
nghiến răng…), thái độ, lời nói (la lối, nạt nộ, quát tháo, gào thét,
nói lời thô lỗ cộc cằn, dọa nạt…), cử chỉ, hành động (đánh đập người
hoặc súc vật, quăng ném đồ đạc, hành hạ, giết chóc…), nhưng cũng có khi
không biểu hiện ra mà được giữ kín trong lòng. Một số điều kiện, nhân
duyên làm cho sân sinh khởi: Căng thẳng, mệt nhọc, đói khát, đau bệnh,
bị khiêu khích, bị đả kích, bị oan ức, bị làm tổn thương tinh thần hoặc
thể xác, quyền lợi bị xâm phạm, chiếm đoạt, danh dự bị tổn thương, gặp
cảnh bức ngặt như lạnh, nóng, đói, khát, nghèo khó, túng quẫn, gặp hoàn
cảnh bất như ý, ý đồ, tham muốn, khát vọng bị cản trở, không thực hiện
được, không được thỏa mãn v.v..
Ngoài tác
hại đối với cá nhân, xã hội về phương diện đạo đức, phương diện tinh
thần như đã nói ở phần trên, sân hận còn nhiều tác hại đối với sức khỏe
con người, làm ảnh hưởng đến chất lượng đời sống. Về phương diện sức
khỏe, khi tức giận, ngay lập tức cơ thể tăng tiết adrenalin làm tim đập
nhanh và tăng huyết áp, hô hấp không bình thường, suy nghĩ lung tung.
Nếu tâm trạng thường xuyên căng thẳng thì các tuyến trong cơ thể sẽ hoạt
động sai lệch, dẫn đến dễ mắc các bệnh về tim mạch, tiêu hóa. Theo Y
học phương Đông, bệnh tật do thất tình (7 tình chí, 7 loại tình cảm, tâm
lý): Hỷ, nộ, ái, ố, bi, kinh, khủng (hay hỷ, nộ, ái, ố, ai, cụ, dục) mà
sinh ra. Thất tình làm tổn thương tinh thần, làm mất cân bằng âm dương
là nguyên nhân chính sinh ra bệnh tật. Trong bảy tình chí (thất tình)
thì nộ (nổi giận) chính là sân. Đông y cũng cho biết thêm: Tức giận hại
gan, mừng quá hại tim, lo âu hại tỳ, bi thương hại phổi, hoảng sợ hại
thận…Trong lĩnh vực tâm lý, sân hận, tức giận, có thể dẫn đến triệu
chứng trầm cảm, sống thụ động, khép kín, sầu não, u uất, chán chường,
bất cần đời, tự hủy hoại bản thân, không quý trọng sự sống…
Sự
sân hận, tức giận có tính lây lan như một căn bệnh truyền nhiễm. Sống
trong môi trường sân hận, không khí căng thẳng, nặng nề, sự sân hận, tức
giận có thể từ người này lây lan sang người khác. Một người mang tâm
trạng sân hận, đang tức giận, bực bội sẽ khiến cho những người xung
quanh cũng cảm thấy ngột ngạt và căng thẳng, bực bội theo. Một người nổi
nóng có thể làm người khác nổi nóng theo. Lòng sân hận giống như một
ngọn lửa, nó có thể cháy lan ra khắp nơi.
Theo
Tâm lý học, có hai cách giải quyết sự tức giận: Một là kiềm nén, hai là
cứ để nó bộc phát ra. Kiềm nén sự tức giận sẽ gây ra những hậu quả
không tốt cho sức khỏe, do đó người ta khuyến cáo nên sử dụng cách thứ
hai là để cho sự tức giận bộc phát. Dĩ nhiên là không thể để sự tức giận
làm tổn hại bản thân và người khác, người ta trút giận lên đồ vật để
giải tỏa tâm lý căng thẳng bực bội của mình. Người ta ném vỡ những cái
đĩa, đánh vào bao cát, đánh vào gối hoặc quay mặt vào tường mà la hét
cho hả giận.
Theo Phật giáo, cả hai cách
trên đều không phải là phương pháp tốt để chuyển hóa lòng sân hận, sự
tức giận. Bởi vì sự kiềm nén cơn giận ở trong lòng chẳng những có hại
cho sức khỏe, mà đó còn là một hình thức nuôi dưỡng cơn giận, giữ cơn
giận ở dạng tiềm ẩn, đến một lúc nào đó khi gặp điều kiện thích hợp, khi
không thể kiềm chế được nữa thì cơn giận lại bộc phát, thậm chí mức độ
càng đáng sợ hơn cơn giận lúc ban đầu. Cách để cho cơn giận bộc phát (la
hét, đánh đập súc vật, quăng ném đồ đạc) có thể giải tỏa phần nào sự
tức giận nhưng không triệt để làm tiêu tan cơn giận, vì không phải trực
tiếp trút giận lên đối tượng làm cho mình tức giận, hoặc vì chưa giải
quyết được vấn đề đã khiến mình tức giận. Cho nên đây cũng chỉ là cách
tạm thời, không phải là giải pháp tối ưu. Hơn nữa cách tìm đối tượng để
trút giận mỗi khi tức giận như thế sẽ dần dần tạo thành thói quen xấu,
hễ mỗi khi tức giận thì lại quăng ném đồ đạc, đập vỡ bát đĩa, đánh bao
cát, gối ôm, hoặc la hét, thét gào…
Phật giáo có nhiều cách để hóa giải lòng sân hận, sự tức giận một cách hiệu quả:
1.
Phương pháp chánh niệm: Ý thức rõ cơn giận đang có mặt trong tâm. Việc
nhận biết sự hiện diện của cơn giận giúp chúng ta kiểm soát nó trước khi
nó chế ngự tâm trí chúng ta. Nếu hướng tâm chú ý đến đối tượng làm cho
chúng ta tức giận thì cơn giận trong ta càng thêm lớn. Nhưng nếu hướng
tâm vào bên trong, quán sát, theo dõi cơn giận, cảm xúc giận dữ của mình
thì cơn giận trong ta sẽ dần dần lắng xuống. Trong pháp quán Tứ Niệm
Xứ, đức Phật đã dạy các thầy Tỳ kheo quán tâm ở nơi tâm bằng cách thức
đó. Hành giả theo dõi tâm mình, biết rằng tâm có tham khi tham khởi lên,
biết rằng tâm có sân khi sân khởi lên, biết rằng tâm có si khi si khởi
lên. Hành giả luôn chánh niệm tỉnh giác.
Phương
pháp quán niệm hơi thở cũng giúp chúng ta làm chủ cơn giận. Mỗi khi tức
giận, nên hít thở sâu, hơi thở chậm, đều, êm, nhẹ, để tâm ý tập trung
theo dõi hơi thở vào, hơi thở ra. Biện pháp này giúp tâm lý ổn định,
chúng ta có được sự bình tĩnh, có bình tĩnh mới đủ sáng suốt để xem xét
sự việc và có cách giải quyết, ứng xử phù hợp.
2.
Phương pháp chuyển hóa cơn giận: Sau khi nhận biết rõ sân đang khởi lên
trong tâm, bằng phương pháp chánh niệm hơi thở chúng ta làm cho cơn
giận lắng dịu. Sau đó chúng ta tiếp tục dùng ý niệm chuyển hóa cơn giận
để cơn giận hoàn toàn biến mất khỏi tâm. Đây là phương pháp triệt tiêu
cơn giận nếu như phương pháp chánh niệm chưa làm cho cơn giận mất hẳn.
Trong
kinh Pháp Cú, đức Phật dạy: “Người kia không hiểu rằng: Tất cả mọi
người đều sẽ bị hủy diệt bởi luật vô thường, cho nên mới phí sức tranh
luận hơn thua. Nếu họ hiểu rõ điều đó thì chẳng còn tranh luận nữa”. Khi
quán niệm lời Phật dạy, thấy rằng ai rồi cũng sẽ chết, mọi sự hơn thua
chẳng có nghĩa lý gì. Tức giận để làm gì? Hơn thì sao? Thua thì sao? Tại
sao không để cho lòng thanh thản, sống vui vẻ mà lại gây thêm phiền
phức, làm cho cuộc sống bị xáo trộn, bất an. Hãy để dành thời gian, hơi
sức làm những việc có ích cho bản thân và cuộc đời.
Việc
quán nhân duyên, nghiệp báo cũng giúp chúng ta dứt trừ sân hận. Khi
nghĩ rằng tất cả những gì xảy đến với chúng ta đều có nhân duyên cả, từ
đó dễ dàng chấp nhận những điều không như ý. Chúng ta biết rằng thái độ
buông xả, chấp nhận trả nghiệp báo và không tiếp tục tạo nhân bất thiện
là một thái độ sáng suốt. Trong kinh Pháp Cú, đức Phật đã dạy rất nhiều
về điều đó: “Nó lăng mạ tôi, đánh đập tôi, phá hoại tôi, cướp đoạt của
tôi”, ai còn ôm ấp tâm niệm ấy thì sự oán hận không thể dứt.” (kệ thứ
3), “Nó lăng mạ tôi, đánh đập tôi, phá hoại tôi, cướp đoạt của tôi”, ai
bỏ được tâm niệm ấy thì sự oán hận tự dứt”(PC.4), “Ở thế gian này, chẳng
phải hận thù trừ được hận thù, chỉ có từ bi trừ được hận thù. Đó là
định luật ngàn thu”(kệ thứ 5)
3. Tu tập Tứ
vô lượng tâm: Từ, bi, hỷ, xả là phương pháp tối ưu giúp chúng ta chuyển
hóa hoàn toàn hạt giống sân hận trong tâm, cởi bỏ oán kết, trải rộng
tình thương, làm lan tỏa năng lượng từ bi đến với mọi người dù đó là đối
tượng làm cho ta sân hận.
Phan Minh Đức